مەلا سەعیدێ نوورسی، خودانێ ئێک ژ مۆناجاتێن ژێهاتییە، ئەو ب زمانێ فارسی ل بارا هزرکرن د چێکرییاندا گۆتییە، ئەو ژ دەرئەنجاما هزرکرنێ د سرۆشتێ ئیلاهیدا هاتییە، پاشی شێخی ئەو نڤیسییە و
مەلا سەعیدێ نوورسی، خودانێ ئێک ژ مۆناجاتێن ژێهاتییە، ئەو ب زمانێ فارسی ل بارا هزرکرن د چێکرییاندا گۆتییە، ئەو ژ دەرئەنجاما هزرکرنێ د سرۆشتێ ئیلاهیدا هاتییە، پاشی شێخی ئەو نڤیسییە و شەرح کرییە، پاشی د سەردەمێ نوکەدا سەیدا (تەحسین دۆسکی) ئەو ب شعری وەرگێڕایە.
چیرۆکا پەیدابوونا ئەڤێ پەخشانا سەروادار و تێهەلکێشا وێ ل گەل یا مەلایێ جزیری، ژ وی دەمی پەیدا دبت، ئەو دەما شێخێ مەزن، سەعید نوورسی (مەلا سەعید کوورێ سۆفی میرزا کورێ نووری یێ نوورسی١٨٧٣-١٩٦٠) هاتییە نەفیکرن بۆ ئالیێ سپارتا، ل گوندەکێ وێ دەڤەرێ دمینت، د دەمەکێدا وەختا بەرێ خوە ددەت سرۆشتێ گوندی، گەلەک ب وی سرۆشتی خوەشحال دبت، د ناڤ چەروانێ گوندێ (بارلا)دا، دارێن کاژ، سنۆبەر، عەرعەر و سپینداران دیتن، گەلەک ما د حیکمەتا خودێ دا. زانایێ مەزن تێدا هوسا وەسفا وێ جوانیێ دکەت.
ئەز د ڕۆژێن نەفیا خوەدا یێ ل بلنداهییا چیایێن (بارلا)، یێ بەرێخوەدانێ بۆ دارێن سنۆبەر، کاژ و عەرعەران دکەم، ئەڤێن هەمی جهـ ڤەگرتین، ئەزێ هزرا خوە د جوانی و ژێهاتییا وێنە و شێوازێ واندا دکەم. بایەکێ هوین یێ دهێت و ل وان دارێن ژێهاتی ددەت، ئەو ژی یێ د ناڤ زکر و تەسبیحێن خوە یێن وەربووین، و ژ شەوقا خوە یێن دهەژن و تهلیلان ددەن، دەما من ئەڤ دیمەنێن پڕ خوەشک و جوان ددیتن، حیکمەتەک ب گوهێن مندا هات، ژ نشکاڤە ئەڤ مالکا شعرا کوردی یا (ئەحمەدێ جزیری) هاتە سەر هزرا من.
"هەر یەک ب تەماشاگەهێ حوسنا تە ژ هەر جا
تەشبیهێ نگاران ب جەمالا تە د نازن".
واتا:
هەمی و ژ هەر ئالیەکێڤە بەرێخوەدانێ بۆ حوسن و جەمالا تە دکەن، ئەو د ناڤ جوانییا تە وەردبن و هوسا ئەو عاشق دبن و نازییا دکەن، دەربرینێ ژ واتایێن عیبرەتدار دکەن، دلێ من ل سەر ئەڤان وێنەیان گرین کەڤتێ و ئەڤ گۆتنە هاتن:
"یا رب هر حی بە تماشاگه صنع تو ز هر جای بتازی... ز نشیب از فرازی مانند دلالان بنداء بآوازی... دم دم ز جمال نقش تو در رقص بازی... ز کمال صنع تو خوش خوش ب گازی... ز شرینیێ آواز خود هی هی دنازی... از وی رقص آمد جذبه خازی... از این آثار رحمت یافت هر حی درس تسبیح و نمازی... ایستادست هر یکی بر سنگ بالا سرفرازی... دراز کردست دستها را بدرگاه الهی هم چو شهبازی... بجنبیدست زلفهارا بشوق انگیز شهنازی... ببالا می‌زنند از پرده‌های های هوی عشقبازی[1]... می‌دهد هوشه گیرینهای دیرینهای زوالی از حب مجازی... بر سر محمودها نغم‌های حزن انگیز ایازی... مردها را نغم‌های ازلی از حزن انگیز نوازی... روحە می‌آید ازو زمزمه ناز و نیازی... قلب می‌خواند از این آیاتها سر توحید ز علو نظم اعجازی... نفس می‌خواهد در این ولولها، زلزلها ذوق باقی در فنای دنیابازی... عقل می‌بیند از این زمزمها، دمدمها نظم خلقت نقش حکمت کنز رازی... آرزو می‌دارد هوا از این همهمها هو هوها مرگ خود در ترک اذواق مجازی... خیال بیند از این اشجار ملائک را جسد آمد سماوی با هزاران نی... از این نیها شنیدت هوش ستایش‌های ذات حی... ورقها را زبان دارند همه هو هو ذکر آرند بدر معنای حی حی... چو (لا إله إلا هو) برابر می‌زند هر شی... دما دم جویدند یا حق سراسر گویند یا حی برابر می‌زنند الله... فیا حی یا قیوم به حق اسم حی قیوم... حیاتی ده به این قلب پریشان را... استقامت ده به این عقل مشوش را"[2]
ئەڤا بووری دەقێ تێکستێ سەیدایێ نوورسییە، ئەو تێکست فارسی ل سەر شێوازی شعرا مەلایێ جزیری دانایە، هەر ئەوی ب خوە ب تورکیا عوسمانی شرۆڤە دایە ئەڤی تێکستێ پەخشانیێ فارسی، بەلێ ئەو ژ ئالیێ مامۆستا (إحسان قاسم صالح)ی کرییە عەرەبی و وەکو بابەتەک ژ بۆی هزرکرنا د بارا مەخلووقاتێن خودێ دا ئیناییە، کا چەوا مرۆڤ دشێت جوانی و جەمالا خودێ بنیاست.
سەیدایێ نوورسی ب ڕەنگەکێ گشتی دڤێت بێژت مە: "ئەڤ پیشانگەها جوانییێ ژ رەحما خودێ دەرسەکا مەزن نیشا مە ددەت، دەرسا تەسبیح و نڤێژا هەمی مەخلووقی بۆ خالقی، ژ بەر ڤێ چەندێ هەر دلەکێ هشیارێ د ڤێ دەرسێ بگەهت، ب جەزبەڤە د گەل ڤان دار و باران دێ ڕابتە سەمایێ". ئەو ژی ب ڤی ڕەنگی هاتییە:
"یا رب هر حی بە تماشاگه صنع تو ز هر جای بتازی"
یا ڕەبی! هەر تشتەکێ ساخ و زیندی ژ هەر ئالیڤە ل گەل مە بەرێخوەدانێ بۆ جوانییا تە دکەن، هزرا خوە د جوانترینێن ئەردیدا دکەن، ئەڤێن مەزنییا چێکریێن تە نیشان ددەن.
"ز نشیب از فرازی مانند دلالان به نداء به آوازی"
ئەو ژ هەر ئالیێ ئەرد و ئەسمانیڤە گازی و بانگا جوانییا تە بلند دکەن.
"دم دم ز جمال نقش تو در رقص بازی"
ئەڤ هەمی دار ژ جوانی و جەمالا تە دایی د ڕەقس و سەمایێدانە، نیشانا وێ یەکێ نە بانگی تە دکەن، چونکی ئەو ژ جوانییا چێکریێن تە مەندەهۆش ماینە.
"ز کمال صنع تو خوش خوش بگازی"
ئەو داروبار ژ بەر ڤێ جوانی و جەمالا خودێ چەندین ئاواز و دەنگێن خوەش دەردئێخن، ژ بەرکو ئەو هەست ب کەمالا چێکریێن تە دکەن.
"ز شیرینی آواز خود هی هی دنازی"
دیمەنێن وەسا ژ شیرینییا ئاوازێن خوە و ئەو دەنگێن ژێ دهێن و هەژیانا وان یێن د ناڤ ناز و دەلالییا خوە وەربووین.
"از وی رقص آمد جذبه خازی"
هەر ژ ڤێ جوانیێ مەندەهووش بووینە، ئەوان داران دەست ب ڕەقس و سەمایێ کرییە. و یێن د جەزبە چووین.
"از این آثار رحمت یافت هر حی درس تسبیح و نمازی"
هەر تشتێ زیندی و ساخ ئیلهاما زکر و پەرستنا خوە یێن تایبەت ژ ڤێ هزرا دلوڤانییا ئیلاهی وەرگرتییە.
"ایستادست هر یکی بر سنگ بالا سرفرازی"
پشتی وەرگرتنا ئەڤێ دەرسا پڕی ڕەهوانی، هەر ئێک ژ ئەڤان داران ڕاوەستیایە و دەستێن خوە ڤەکرینە و بەرێ وان دایە دلوڤانییا خودێ.
"دراز کردست دستها را به درگاه الهی هم چو شهبازی"
ئەوان داران دەست ب پەرستنێ کرییە، ب سەدان دەستێن خوە وەکو (شەهباز قەلەندەر)[3] ل هەمبەری حەزرەتا ئیلاهی ڤەکرینە.
"بجنبیدست زلفها را به شوق انگیز شهنازی"
بەلگێن وان داران یێن ژێهاتی وەکو زولفێن (شەهناز جەمیل)[4]ێ بۆ دیدارا تە ب شەوق کەڤتینە. ئەو گەلەک سەرنجڕاکێشن و د شەوقا خوەدا نەرمن.
"ببالا می زنند از پرده‌های های هو عشقبازی"
ئەڤ مالکا شعرێ ئاماژێ ب دارا عەرعەرێ د ناڤ گۆڕستانێدا دکەت. دیسان د نسخەیەکێدا هوسا ژی هاتییە:
"ببالا می‌زنند از پرده‌های های هوی چرخ بازی
مردها را نغم‌های ازلی از حزن انگیز نوازی"
ئەڤ جوانی نە ب تنێ هەستێن سەرڤە یێن عشقێ دلڤینت، بەلکو ئەو دکەڤت ناڤا کویراتییا دلی و پەردەیێن دلی یێن هەستیار دلڤینت.
"می‌دهد هوشه گیرینهای دیرینهای زوالی از حب مجازی"
ئەز د هەمبەری ئەڤی دیمەنێ ژێهاتی و نازکدا گەهشتمە ئەڤێ واتایێ: بیرئینانا خەمێ، گریەکا بەردەوام، ئەو د ناڤ کویرترین کویراتیدا پەیدادبن، وەکو وان کەسێن خوەشتڤیێن خوە یێن مەجازی ژ دەستداین.
"بر سر محمودها نغم‌های حزن انگیز ایازی"
ئەو یێن هەست ب ئێش و نالینا دەردێ دویرییا د ناڤبەرا عاشق و مەعشووقاندا دکەن، کا چەوا سۆلتان مەحموود ژ ئەیازی دویرکەڤتی.
"مردها را نغم‌های ازلی از حزن انگیز نوازی"
هەروەکو ئەڤ داروباران ب ئاوازێن خوە یێن نازک و خەمگین دڤێن دەنگێ خوە یێ نەمر بگەهینن وان کەسێن مری و ئەڤ دەنگو دوورا دنیایێ ناگەهت وان.
"روحه می‌آید ازو زمزمهء ناز و نیازی"
ڕووحێن مە ژ ئەڤان دیمەنان فێربووینە کو: ئەڤ تشت هەمی تەجەللیبوونا ناڤێن خودایێ چێکەر ب زکر و تەسبیحێن خوە ددەن دیارکرن.
"قلب می‌خواند از این آیاتها سر توحید ز علو نظم اعجازی"
هندی دلە؛ ئەو نیشانێن سیستەمەکێ هەری باش دبینت، نهێنییا تەوحیدا خودێ د ناڤ ئەڤان داران دبینت، ئەو وەسا دبینت هەروەکو ئایەتەکا لەشدار (مجسم) کری، ئانکو د چێکرنا هەر ئێک ژ ئەواندا سیستەمەکێ زێدە هویربین هەیە، داهێنان د چێکریێن خوەدا کرییە، ئیعجاز د حیکمەتا خوەدا کرییە، ئەگەر هەمی ئەڤ ئەگەرێن گەردوونی هەڤبگرن، داکو کارەکێ هوسا بکەن، ئەو نەشێن چاڤلێکرنا ڤێ چەندێ بکەن.
"نفس می‌خواهد در این ولولها، زلزلها ذوق باقی در فنای دنیا بازی"
دەروون؛ دەما ئەڤان دیمەنێن داران دبینت، وەسا تێدگەهت کو ژیان بەردەوام یا د ناڤ زەوال و ژ ناڤچوون و فیراقێدایە، چونکی ئەوێن ل خوەشیەکا بەردەوام دگەن، ئەو ڤێ واتایێ ددەن: "هوین ب هێلانا پەرستنا دنیایێ، دێ گەهن مانێ (البقاء)".
"عقل می‌بیند از این زمزمها، دمدمها نظم خلقت نقش حکمت کنز رازی"
هندی عەقلە؛ ب ڕێکا ئەڤان دروستکرییان دگەهت نیاسینا سیستەمێ چێکرنێ، ژ بەر دەنگێ ئەڤان داروبار و بالندەیان دگەهت نەخشێ حیکمەتا ئیلاهی و گەنجینەیا نهێنیێن مەزن، ژ دەنگێ داران و بایێ هوینێ ڤێدکەڤت، مرۆڤ تێدگەهت کو هەمی تشت ژ هەمی ئالیانڤە یێن پەسنا چێکەر (الصانع)ی دکەن.
"آرزو می‌دارد هوا از این همهمها هو هوها مرگ خود در ترک اذواق مجازی"
هەوای نەفسی ژی؛ خوەشی و لەزەتێ ژ لڤینا داران و بایێ هوین دبت، خوەشیەکا وەسا وەکو خوەشیەکا خەیالی، هەتا ئەوێ -نەفسێ- دڤێت د ناڤ ئەڤێ خوەشییا ڕاستەقینەدا بمرت، ئەو خوەشییا ڕاستەقینە یا بوویە ئەگەرا هێلانا خوەشیێن دەمکی، ئەو خوەشی گەوهەرا ژیانێیە.
"خیال بیند از این اشجار ملائک را جسد آمد سماوی با هزاران نی"
هندی خەیالە؛ وەسا هزر دکەت کو مەلائیکەتێن بەرپرسیار ژ ئەڤان داران یێن هاتین د ناڤ ڕهێن ئەواندا و بەلگێن وان کرینە بەرخوە و وەکو قەسەبێن نایێ ب گەلەک ڕەنگان پوف دکەنێ، هەروەکو تو بێژی سۆلتانێ نەمر (السرمدي) ئەو ب ئەڤی ڕەنگی لەشدار کرینە، داکو پیشانگەهەکا ب مەندەهۆشی ل گەل هزاران ئاوازێن نایێ نیشا مە بدەت، ئەڤ دارە یێن هندەک حالەتێن شوکر و سوپاسیێ ب هەستێن خوەشڤە نیشان ددەن، نەکو لەشەکێ مری و بێشعوورە.
"از این نیها شنیدت هوش ستایش‌های ذات حي"
ئەڤ نایێ داران ئاوازێن پاک و سافی دەردئێخن، هندەک دەنگێن خوەش و نازک دێ بێژی موسیقەیەکا ئەسمانێ بلندە، مرۆڤ د ناڤدا هند گوهـ ل ئێش و ژانێن فیراق و دویرییا وان ژ ئێک و دوو نابیت، هندی گوهـ ل هەمی عاشقان دبیت، هەروەکو سەردارێ مە (مەولانا جەلالەدین ڕۆمی) د پێشەکییا مەسنەوییا خوەدا نڤیسی، کو سوپاسییا خودێ ب گەلەک جۆر و ڕەنگان دهێت کرن، جۆرێن سوپاسیێ بۆ ئەوێ زیندی دهێت پێشکێشکرن.
"ورقها را زبان دارند همه هو هو ذکر آرند به در معنای حی حی"
ئەگەر ئەم داران وەکو هندەک لەش بدەینە نیاسین، دڤێت ئەم بەلگێن وان وەکو ئەزمانان بدەینە زانین، هەر ئێک ژ ئەوان ب هزاران زمانان زکرێ خودێ بـ(هو.. هو..)دکەن، ئەو ژی ژ ئەگەرا وێ چەندێ کو بایی ئەو لەمس کرینە، سلاڤێن ژیانێ و دانا ژینێ ب وان بەردەوام بۆ چێکەرێ نەمر دهنێرن.
"چو (لا إله إلا هو) برابر می‌زند هر شی"
چونکی هەمی تشت ل گەل ڕێزا زکرێ کائیناتا یا مەزن زکرێ(لا إله إلا هو) دبێژن.
"دمادم جویدند یا حق سراسر گویدند یا حی برابر می زنند الله"
هەردەم ژ د ناڤ گەنجینا دلوڤانییا ئیلاهیدا ب زمانەکێ ئامادە و فیتریڤە پرسیار دکەن، و داخازا ژیانێ ب (یا حق) دووبارە دکەن و دبێژن، هەمی ژی ناڤێ ئەی یێ ساخ (یا حي) ب زمانەکێ ڕەنگڤەدانا ژیانێ دیاردکەن.
"فیا حي یا قیوم بحق اسم حي قیوم
حیاتی دە به این قلب پریشان را
استقامت ده به این عقل مشوش را"
ڤێجا؛ ئەی ساخێ نەمر، ب حەقێ ناڤێ خوە یێ ساخێ خوەراگر کەی، ژیانێ بدە ئەڤی دلێ پەریشان، خوەڕاگریێ بدە ئەڤی عەقلێ تێکچووی و مشەوەش.
ئەڤ مۆناجاتا سەیدایی، د سەردەمێ نوکەدا ژ ئالیێ سەیدا تەحسین دۆسکیڤە هاتییە وەرگێڕان و ل سەر شێوازێ قەسیدەیەکا کلاسیکی یا (١٤) بڕگەی و ب سەروایا پیتێن (ازی) ڤەهاندییە، بۆ نموونە:
"هەر کەس ل تەماشاگەهێ صونعێ تە ئیلاهی
تەشبیهێ دەلالانە ب ئاوازن و گازی
هندەک ژ نشیڤ تێن و ژ ئەڤرازییێ هندەک
بۆ نەقشێ جەمالا تە ل گۆڤەندن و بازی"[5]
سەیدایێ دۆسکی د بارا ئەڤی تێکستێ نوورسیدا دبێژت: تەجەللییا جەمالا حەقیقی دڤێ حوسنا مەجازیدا دیت، و ئەو بەیتا مەلایێ جزیری هاتە بیرا وی ئەوا بەری نوە مە ڤەگێرای، ئینا ئەڤ مۆناجاتا وەکی نیڤ شعرەکێ هاتە سەر ئەزمانێ وی، یەعنی: وی ژ وەحیا مەلایێ جزیری ئەڤ مۆناجاتە ڤەهاند، زمان فارسییە، و شێوە شعرەکا نیڤ ئازاد و خودان قافیەیە، مە ژ لایێ خۆڤە ئەو ل سەر وەزنا شعرا مەلایێ جزیری یا وەرگێڕایە سەر زمانێ کوردی، و هندی ژ مە هاتی ناڤەرۆکا هزرێ مە یا پاراستی.
ئەڤ ئسلووبێ دیتنا خالقی ب مەخلووقاتان ئێک ژ شێوازێن ڕەوا یێن نیاسینا خودێ دهێت زانین، هەم کتێبێن عەسمانی و هەم ژی فەیلەسۆف و هەتا جاران کەسێن دەشتەکی ژی ئاماژێ ب ئەڤی دەلیلی دکەن، بۆ نموونە ئەصمەع دبێژت: جارەکێ ل صەحرایێ من ئەعرابییەک دیت، من گۆتێ: ئەرێ تە باوەری ب خودێ هەیە؟ وی گۆت: ئەرێ، من گۆتێ: تە ب چ ڕێک زانییە خودێ هەیە و تە ئەو نەدیتییە؟ وی گۆت: دەمێ ئەز پشکلان دبینم، ئەز دزانم حێشتر یا هەی، دەمێ ئەز شوینپێیان دبینم، دزانم مرۆڤەک یێ هەی، ئەڤ عەسمانێ هندە مەزن و ئەڤ عەردێ هندە فرەهـ و دەریایا خودان پێل چەوا خودایێ ئافراندەر نیشان من نەدەت؟!
دیسان هەمان ئسلووب د ناڤ فەلسەفا فەیلەسۆفێ یۆنانی ئەرستۆییدا هاتییە بکارئینان، ئەو ل بارا گەردوونیدا ل وێ باوەرێیە، دڤێت ئەڤی گەردوونی خودانەک هەبت، نابت ئەڤ سیستەمێ زیرەک یێ بێ خودان بت، ئەڤ سیستەمێ د باشترین خالا پێشکەڤتن و هویربینییا خوەدا چەوا دبت بێ خودان بت؟!
ئەڤ ڕەنگێ دەلیلداریێ ل دەڤ فەیلەسۆفێن ئیسلامی ژی هاتییە بکارهینان، بۆ نموونە (ابن طفیل ١١٨٥ز مرییە) یێ ئەندەلۆسی دەما بەرهەمێ خوە یێ ب ناڤێ ساخێ هشیار (حي بن یقظان) نڤیسی، ئەوی هەمان هزر تێدا پەیرەوکرییە کو مرۆڤ دشێت ب ڕێکا مەخلووقاتان خالقی بنیاست، ئەو دەما کارەکتەرێ ڕۆمانا وی زارۆکەکێ بچویکە و ل گزیرتەیەکێ ل گەل گیانەوەران ڕادبت و هەتا مەزن دبت و کەسەکێ دبینت، هەمان پرسیارا ئەصمەعی ژ دەشتەکی کری، ئەو ژی دکەت و دبێژتێ: ئەرێ تە باوەری ب چ هەیە؟ ئەو دبێژتێ: ب خودایەکێ. کابرا دبێژت وی گەنجێ ل گزیرتێ: تە چەوا ئەو نیاسی؟ گەنج دبێژتێ: ب ڕێکا مەخلووقاتان.
بۆ کەسەکێ موسلمان قورئانێ سەرێ هەر تشتییە، لەورا ئەڤ ئسلووب د ناڤدا هاتییە پەیرەوکرن، بۆ نموونە دەما دبێژت: "أَمۡ خُلِقُواْ مِنۡ غَيۡرِ شَيۡءٍ أَمۡ هُمُ ٱلۡخَٰلِقُونَ (35) أَمۡ خَلَقُواْ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۚ بَل لَّا يُوقِنُون (36)"(الطور، آیة٣٥-٣٦). ئەرێ ئەو ب خوە هاتینە ئافراندن بێی ئێک وان بئافرینت، یان وان ب خوە خوە ئافراندییە؟ هەروەسا ئەڤ عەرد و عەسمانێن ئەو دبینن، چەوا ئەو هاتینە چێکرن؟!
[1] - ئەڤ چەند مالکە ب ڕەنگەکێ دی ژی د دەستخەتاندا هاتییە: "به بالا می‌زنند از پرده‌های های ... هوی چرخ بازیمردها را نغم‌های ازلی از حزن انگیز نوازی"
[2] - ئەڤ تێکست د ناڤ پەیامێن نوور یێن سەیدایێ نوورسیدا هاتییە، وەکو دەستخەت ژ لایێ قوتابیەکێ ویڤە ب ناڤێ (خسرو) هاتییە نڤیسین، مە مفا ژ دەستخەتی وەرگرتییە. زۆر سوپاس بۆ برایێ هێژا (جیهاد مەلا رمضان) کو ئێک ژ قوتابیێن نوورە، ئەم ب ڤی دەستخەتی ئاشناکرین.
[3] - شەهباز قەلەندەر: ئێک ژ خزمەتکارێن شێخ عبدالقادر گیلانی بوو، ل سەر دەستێ وی هاتبوو فێرکرن، هەتا گەهشتییە پلەیا وەلییان (إحسان قاسم صالح) هوسا گۆتییە.
[4] - کچەکا جوان بوو و یا بەرنیاس بوو ب جوانییا خوە و پرچا خوە (إحسان قاسم صالح) هوسا گۆتییە.
[5] - بۆ دیتنا شعرا سەیدایی ب تەمامی، هوین دشێن بزڤرن پەرتووکا (گولزار) یان ژی بەرنامێ وی یێ ب هەمان ناڤ، دێ دەقێ وێ شعرێ ب تەمامی بینن.